شب ۲۱آبان سال ۱۳۴۴ روحالله خالقی، آفریننده اثر جاودانی ”ای ایران“ در سن ۵۹سالگی درگذشت. خالقی در یک خانواده هنرپرور بهدنیا آمد. در اولین دیدار با کلنل وزیری مجذوب شخصیت والای او شد و این شیفتگی تا پایان عمر در او باقی ماند بهطوریکه از سال ۱۳۰۳، زندگی خود را یکسره وقف موسیقی نمود. استاد خالقی در سال ۱۳۲۸، بهابتکار خود، هنرستان موسیقی ملی را پایه گذاشت. یکی از کارهای ارزنده خالقی که طی این دوران انجام داد، فعالیت بیوقفه در برنامه ”گلهای رنگارنگ“ رادیو ایران بود که جالبترین و پرشنوندهترین برنامه موسیقی آن زمان بهشمار میرفت. روحالله خالقی چندین جلد کتاب در زمینه موسیقی و با قلمی شیوا و بسیار شیرین بهرشته تحریر درآورده است. از جمله ۲جلد کتاب ”نظری به موسیقی“ که جلد نخست مربوط به قواعد و اصول کلی موسیقی و جلد دوم تاریخچه موسیقی و قواعد و اصول موسیقی ایرانی است و همچنین ”همآهنگی موسیقی“ و ”سرگذشت موسیقی ایران“ از آثار ارزشمندی است که از او بهیادگار مانده است.
آثار دیگر وی، شامل متدها و دستورهای علمی برای تدریس موسیقی ملی، قطعات ارکستری، قطعات آواز، اتودها و آثار ساده برای مدارس میباشد.
آفریننده اثری جاودان بهنام سرود «ای ایران»
سرود «ای ایران» را میتوان بهجرات، جاودانهترین اثر استاد روحالله خالقی نامید. این سرود با بیش از ۸۰سال قدمت سالها بهعنوان سرود ملی مردم ایران شناخته میشد. در دوران دیکتاتوری پهلوی، مردم این سرود را در مقابل سرود شاهنشاهی قرار داده و آنرا سرود ملی خود میدانستند. شورای ملی مقاومت ایران نیز از سال ۱۳۷۲ این سرود را بهعنوان سرود رسمی شورا بهرسمیت شناخت.
درباره پیشینه و دلایل ساخت این سرود روایتهای مختلفی وجود دارد. روحالله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران در اینباره چنین نوشته است:
«آهنگساز و گوینده اشعار، آنرا تحت تأثیر اوضاع زمان ساخته بودند... در آنوقت کشور ما را قوای انگلیس و روس و آمریکا اشغال کرده بودند و جنگ بینالملل دوم هنوز دوام داشت. تظاهرات ملی نمیشد زیرا وضع آماده نبود ولی آهنگ و شعر این سرود احساسات ملی را سخت برانگیخت و مخصوصاً در مقابل خارجیان که در آن مجلس (نخستین اجرای سرود) هم بودند از طرف ایرانیان تظاهرات بیشتری شد و اولین ضربهای بود که بهطور غیرمستقیم بر پیکر ارتش خارجی که ناخوانده مهمان ما بودند زده شد».
نخستین اجرای این سرود، در ۲۷مهرماه ۱۳۲۳ در تالار دبستان نظامی دانشکده افسری با صدای غلامحسین بنان و به سرپرستی روحالله خالقی در خیابان استانبول ۲شب متوالی برگزار شد. سرود «ای ایران» آنقدر اثر کرد که شنوندگان تکرار آن را خواستار شدند و ۳بار تجدید شد. استقبال و تأثیر این سرود باعث شد که وزیر فرهنگ وقت، هیئت نوازندگان را به مرکز پخش صدا دعوت کرد تا صفحهای از آن ضبط و همهروزه از رادیو تهران پخش شود. اجرای دیگر، مربوط به سالهای ۱۳۳۷ تا ۱۳۴۲ در برنامه گلها است که غلامحسین بنان این سرود را خواند.
یاد و نام هنرمند ملی ایران روحالله خالقی همواره با تکرار سرود «ای ایران» در ضمیر هر ایرانی آزاده جاری خواهد بود.